MINISTERSTWO EDUKACJI I NAUKI
Dostęp osób niepełnosprawnych do edukacji
– stan obecny, szanse i bariery
Warszawa, kwiecień 2006 r.
Kształcenie niepełnosprawnych dzieci
i młodzieży w integracyjnych i specjalnych
formach kształcenia
*Ustawa o systemie oświaty zapewnia realizację prawa każdego obywatela
Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia. Gwarantuje dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, a także opiekę nad tymi uczniami przez umożliwienie im realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych.
Stworzony został system kształcenia uczniów niepełnosprawnych, który stanowi integralną część systemu oświaty w Polsce, uregulowany wymienioną ustawą o systemie oświaty.
W roku szkolnym 2005/2006 funkcjonuje łącznie 2.476 specjalnych szkół
podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, w których kształci się 100.156 uczniów. Natomiast w oddziałach integracyjnych
i ogólnodostępnych szkół podstawowych i gimnazjów kształci się 68.506 uczniów
(szczegółowe dane statystyczne zawierają załączniki).
Uczniom niepełnosprawnym, wymagającym stosowania specjalnej organizacji
nauki i metod pracy i posiadającym orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, tj.:
; niesłyszącym,
; słabo słyszącym,
______________________________
; Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity z 2004 r. Dz. U. Nr 256, poz. 2572,
z późn. zm.).
2
; niewidomym,
; słabo widzącym,
; z niepełnosprawnością ruchową,
; z upośledzeniem umysłowym w stopniu:
- lekkim,
- umiarkowanym,
- znacznym,
; z autyzmem,
; ze sprzężonymi niepełnosprawnościami –
*na mocy ustawy z dnia 8 stycznia 1999 r. wprowadzającej nowy ustrój szkolny
(dla przypomnienia schemat – zał. nr 1) zapewniono kształcenie we wszystkich typach szkół i na wszystkich poziomach nauczania zgodnie z ich indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi.
System oświaty zapewnia tym uczniom możliwość spełniania obowiązku szkolnego i obowiązku nauki w szkołach ogólnodostępnych, w szkołach (oddziałach) integracyjnych oraz w szkołach specjalnych lub w oddziałach specjalnych zorganizowanych w szkołach ogólnodostępnych, jak najbliżej ich miejsca zamieszkania.
Od wielu lat obserwuje się rozwój integracyjnych form kształcenia, które umożliwiają uczniom niepełnosprawnym spełnienie obowiązku szkolnego
i obowiązku nauki w szkołach ogólnodostępnych wspólnie z pełnosprawnymi
_________________________________________________* Ustawa z dnia 8 stycznia 1999 r. – Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego (Dz. U. Nr 12,
poz. 96)
3
rówieśnikami. Dla wielu uczniów niepełnosprawnych jest to najkorzystniejsza forma kształcenia, dająca możliwość ich pełnego rozwoju osobowego zwłaszcza, że organizacja tych form kształcenia, szczególnie organizacja oddziałów integracyjnych, takiemu rozwojowi sprzyja.
Oddział integracyjny liczy od 15 do 20 uczniów, w tym od 3 do 5 uczniów
niepełnosprawnych. W oddziałach integracyjnych zatrudnia się dodatkowo nauczycieli oraz odpowiednich specjalistów, w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego i udzielania pomocy uczniom.
Liczba uczniów niepełnosprawnych w oddziałach integracyjnych zorganizowanych w ogólnodostępnych szkołach podstawowych i gimnazjach, w roku szkolnym 2004/2005 wynosiła łącznie - 17.073., a w roku szkolnym
2005/2006 – 18.803. Natomiast, w tych samych latach szkolnych,
liczba pojedynczych uczniów niepełnosprawnych w oddziałach ogólnodostępnych szkół podstawowych i gimnazjów wynosiła łącznie odpowiednio 51.527. i 49. 703.
Jedną z integracyjnych form kształcenia uczniów niepełnosprawnych, preferowaną w niektórych krajach Europy Zachodniej (np. we Francji) jest oddział specjalny
zorganizowany w szkole ogólnodostępnej (tzw. integracja organizacyjna). W latach 2004/2005 i 2005/2006 liczba uczniów niepełnosprawnych w oddziałach
specjalnych zorganizowanych w ogólnodostępnych szkołach podstawowych i gimnazjach wynosiła po 421 i 381.
Dzieciom i młodzieży, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia
* uczęszczanie do szkoły zapewnia się nauczanie indywidualne.
________________________________________
* Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie sposobu
i trybu organizowania indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży (Dz. U. Nr 23, poz. 193).
4
Nauczanie to organizuje dyrektor szkoły na podstawie orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania wydanego przez poradnię psychologiczno-
pedagogiczną na wniosek rodziców i lekarza leczącego dziecko.
Zajęcia w ramach indywidualnego nauczania prowadzi się w miejscu pobytu ucznia. Mogą te zajęcia być organizowane częściowo lub w całości na terenie szkoły.
Liczba uczniów objętych indywidualnym nauczaniem, w roku szkolnym
2004/2005, na poziomie szkoły podstawowej i gimnazjum, wyniosła 18.545.,
a w roku szkolnym 2005/2006 17. 918.
Uczniom przebywającym w zakładach opieki zdrowotnej na leczeniu szpitalnym lub uzdrowiskowym zapewnia się kształcenie w szkołach (oddziałach) specjalnych
*zorganizowanych w tych zakładach.
Obok zajęć edukacyjnych zapewnia się tej grupie uczniów, specjalne działania opiekuńczo-wychowawcze w ramach zespołu pozalekcyjnego zajęć
wychowawczych lub grupy wychowawczej, w formie:
; odrabiania lekcji,
; zajęć wychowawczych oddziałujących terapeutycznie na psychikę dziecka
(np. czytelniczych, plastycznych, teatralnych, wokalno-muzycznych i in.), ; spacerów, gier i zabaw na wolnym powietrzu usprawniających fizycznie.
Liczba uczniów specjalnych szkół (oddziałów) zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej jest zmienna w ciągu roku szkolnego i zależy od liczby pacjentów przyjętych przez zakład na leczenie szpitalne lub uzdrowiskowe.
________________________________________________________________________________________
* Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 27 lutego 2003 r. w sprawie organizacji kształcenia oraz warunków i form realizowania specjalnych działań opiekuńczo-wychowawczych
w szkołach specjalnych zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej i jednostkach pomocy społecznej (Dz. U. Nr 51, poz. 446)
5
W roku szkolnym 2004/2005 było tych uczniów ok. 12.140., a w roku szkolnym
2005/2006 ok. 12. 150
Dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, spełnianie obowiązku szkolnego i obowiązku nauki zapewnia się w formie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych organizowanych w przedszkolach, szkołach i w miejscach ich pobytu, na podstawie orzeczenia publicznej poradni
*psychologiczno-pedagogicznej.
Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze organizuje się tej grupie dzieci
i młodzieży od 3 do 25 lat. Celem tych zajęć jest wspomaganie rozwoju tej grupy niepełnosprawnych, rozwijanie zainteresowań otoczeniem oraz uzyskiwanie przez
nich niezależności od innych osób w funkcjonowaniu
w codziennym życiu. Liczba dzieci i młodzieży objętych zajęciami rewalidacyjno-
wychowawczymi, w roku szkolnym wynosiła2004/2005 6.005, a w roku
szkolnym 2005/2006 - 6.542.
Najliczniejszą grupę, bo ogółem 103.543 w roku szkolnym 2004/2005,
a 117.646 w roku szkolnym 2005/2006, na wszystkich poziomach kształcenia,
stanowią niepełnosprawni uczniowie szkół specjalnych dla: niesłyszących, słabo słyszących, niewidomych, słabo widzących, z niepełnosprawnością ruchową z upośledzeniem umysłowym, z autyzmem, ze sprzężonymi niesprawnościami.
Od września 2005r. powstał nowy typ szkoły ponadgimnazjalnej dla uczniów
z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi – 3-letnia specjalna
szkoła przysposabiająca do pracy. Jest to szkoła, która tej grupie uczniów
___________________________________________
* Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim (Dz. U. Nr 14, poz. 76).
6
niepełnosprawnych, najbardziej poszkodowanych psychicznie i fizycznie, zapewnia kontynuowanie nauki i przysposobienie do wykonywania czynności
zawodowych zgodnie z ich możliwościami psychofizycznymi i zdrowotnymi. Ukończenie tej szkoły stwarza szanse na ewentualne zatrudnienie na otwartym rynku pracy.
Przyjmowanie uczniów niepełnosprawnych do różnych form kształcenia następuje na prośbę rodziców (prawnych opiekunów) i na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.
Uczniowie niepełnosprawni, to bardzo specyficzna i niejednorodna grupa. Każdy z nich ma inne predyspozycje psychofizyczne, wymaga bardzo indywidualnego podejścia i specjalnych metod pracy. W celu zapewnienia tym uczniom powodzenia w nauce szkolnej resort oświaty przyjął rozwiązania prawne i organizacyjne wyrównujące ich szanse edukacyjne, zapewniające odpowiednie warunki do nauki i pomoc psychologiczno-pedagogiczną.
Uczniom szkół podstawowych specjalnych, którzy ukończyli 7 rok życia i nie byli objęci wychowaniem przedszkolnym, w celu wyrównania ich szans edukacyjnych, wprowadzono możliwość tworzenia zerowego etapu edukacyjnego, a każdy etap
*edukacyjny tych uczniów może być wydłużony przynajmniej o jeden rok.
W praktyce zerowy etap edukacyjny tworzony jest najczęściej dla uczniów niewidomych, a poszczególne etapy edukacyjne wydłużane są uczniom z upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym lub ze sprzężonymi niepełnosprawnościami.
________________________________________ * Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz. 642 z późn. zm.).
7
Rozporządzenia z 18 stycznia 2005r. w sprawie:
- warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci
i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie
*w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach,
- warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci
i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie
** w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych
stworzyły uczniom niepełnosprawnym możliwość kształcenia nie dłużej niż do ukończenia przez nich:
; 18 roku życia – w przypadku szkoły podstawowej,
; 21 roku życia – w przypadku gimnazjum,
; 24 roku życia – w przypadku szkoły ponadgimnazjalnej lub dotychczasowej
szkoły ponadpodstawowej.
Liczba uczniów w oddziałach szkół specjalnych jest znacznie niższa od liczby uczniów w oddziałach szkół ogólnodostępnych i np. wynosi: od 2 do 4
w oddziałach dla uczniów z autyzmem i z niepełnosprawnościami sprzężonymi, od 6 do 8 w oddziałach dla uczniów niesłyszących, słabo słyszących, z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz od 10 do 16
w oddziałach dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim.
________________________________________
* Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. Dz. U. Nr 19, poz. 166, ** Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 stycznia 2005 r. Dz. U. Nr 19, poz. 167.
8
W kształceniu uczniów niepełnosprawnych w normie intelektualnej
i uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, obowiązuje podstawa
*programowa kształcenia ogólnego.
Natomiast odrębna podstawa programowa obowiązuje uczniów
z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym
i uczniów ze sprzężonymi niepełnosprawnościami.
Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze, dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, organizuje się na podstawie indywidualnych programów zajęć opracowywanych dla każdego dziecka.
Szkoły specjalne, na równi ze szkołami ogólnodostępnymi, mogą korzystać
z programów nauczania wybranych z zestawu programów dopuszczonych przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu lub z programów opracowanych w szkole
** przez nauczycieli i przyjętych do realizacji przez radę pedagogiczną.
Na mocy wymienionych rozporządzeń z 18 stycznia 2005r. każda szkoła,
w której kształcą się uczniowie niepełnosprawni, w celu zapewnienia im powodzenia w nauce szkolnej, została zobligowana do zapewnienia tym uczniom, m.in.:
; realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego,
***; zajęć rewalidacyjnych uwzględnionych w planach nauczania, np.:
________________________________________ * Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego, kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół oraz kształcenia
w profilach w liceach profilowanych (Dz. U. Nr 61, poz. 625). ** Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 lutego 2004 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania i podręczników oraz cofania dopuszczenia (Dz. U. Nr 25, poz. 220) *** Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych planów nauczania w
szkołach publicznych (Dz. U. Nr 61, poz. 626 z późn. zm.).
9
- korekcyjnych,
- logopedycznych,
- orientacji przestrzennej i poruszania się,
- nauki języka migowego lub innych alternatywnych metod komunikacji
stosownie do potrzeb i rodzaju niepełnosprawności,
; wielospecjalistycznej oceny poziomu ich funkcjonowania na danym etapie
edukacyjnym, dokonywanej przez nauczycieli i specjalistów nie rzadziej niż raz
w roku, w celu opracowania i modyfikowania indywidualnego programu
edukacyjnego określającego zakres zintegrowanych działań nauczycieli
i specjalistów oraz rodzaju zajęć socjoterapeutycznych,
; integracji ze środowiskiem rówieśników,
; przygotowania do samodzielności w życiu dorosłym,
; odpowiednich warunków do nauki, sprzętu specjalistycznego i środków
dydaktycznych.
Uczniowie niepełnosprawni, mają dodatkowo prawo do korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, o której mowa w rozporządzeniu z 7 stycznia
*2003 r., w tym zajęć dydaktyczno-wyrównawczych organizowanych uczniom,
którzy mają znaczne trudności w uzyskiwaniu osiągnięć z zakresu określonych zajęć edukacyjnych, wynikających z podstawy programowej dla danego etapu edukacyjnego.
Szkoły i placówki, na mocy trzech przywołanych wcześniej rozporządzeń, zobowiązane są również do zapewnienia pomocy rodzicom (prawnym opiekunom)
uczniów niepełnosprawnych, np. w zakresie:
_________________________________________
* Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach
i placówkach (Dz. U. Nr 11, poz. 114).
10